İtalyan müellif Carlo Collodi’nin yazdığı ‘Pinokyo’ isimli çocuk romanını bilmeyen yoktur. İki yüzün üzerinde lisana çevrilen kitap, çocuk edebiyatının başyapıtlarından biri sayılıyor bugün. Yaşlı ve yalnız yaşayan Gepetto isminde bir marangozun can ezasıyla bir kütükten yaptığı kuklanın öyküsüdür ‘Pinokyo’. Kuklaların öyküsü hayli eskidir, kimi kaynaklara nazaran birinci sefer Antik Yunan’da, kimine nazaran Mısır’da, kimine nazaran Amerika’da, kimine nazaran de Anadolu’da ortaya çıkmıştır. Bir kuklanın nerede ortaya çıktığı değerli olmayabilir ama bugün feyz alınan kimi fikirlerle benzerlik oluşturması açısından üzerinde çokça düşünülmesi gereken bir yaratıcılıktır kuklacılık.
Kısa müddet evvel Metis Yayınları tarafından Johann Hari’nin ‘Çalınan Dikkat’ isimli bir kitabı yayımlandı. Konusu itibariyle ilgi cazip kitabın, birinci satırından son cümlesine kadar okurunun ilgisini ve “dikkatini” üzerinde toplamayı başardığını görüyoruz. İnsanın aklına kukla sanatı geliyor; görünmeyen bir güç hayatımızın her anını planlıyor, yönetiyor, zevklerimize karışıyor, neyi alıp neyi almayacağımıza karar veriyor; birebir hissin, tıpkı niyetin, birebir yanılgının, birebir isteklerin kölesine dönüştürüyor bizi. Güya bir elin parmakları ortasındaki iplerle hayatımız Pinokyo’nun hayatı üzere denetim ediliyor.
Hari bunu fark etmiş olacak ki, hayatımızı yöneten, yönetirken bizi değiştiren, değiştirirken bizi kendimize bile yabancılaştıran bu kuklacının peşine düşmüş. Ortaya da ‘Çalınan Dikkat’ üzere enfes bir kitap çıkmış.
Kitabın girişinde buna dair bir açıklama yapan Hari, çalışmanın zorluğu ve insanın karmaşık olması nedeniyle bu husustaki bilimsel dataların derlenmesindeki zorluğa işaret ediyor. Hasebiyle bunun kesin bir bilgiden fazla çok istikametli bir bilgi tahlili yaptığını, bilimsel bir tartışmaya kapı araladığını söylüyor. “Ne olup bittiği ve nedenleri konusunda birden fazla vakit uyuşmazlık içinde bu bilim insanları. Bunun nedeni bilimin sarsak olması değil insanların çok karmaşık olması; ‘Dikkat maharetimizi neler etkiliyor?’ üzere çetrefil bir soru karşısında ölçüm yapmak da çok sıkıntı. Kitabın yazımında benim için bir zahmet oluşturdu bu elbette. Fakat kusursuz delili bekleyecek olursak sonsuza dek bekleriz.”(1)
Hari’nin bu ikazına karşın kitabın tesirinde kalmamak elde değil. Yazının girişi her ne kadar bir kuklanın öyküsüyle başlasa da, temel sorun kuklayı yöneten Gepetto üzere hayatımızı ele geçiren enformasyon sağanağının dikkatimizi paramparça etmesi ve dikkatsizliğimizden yararlanarak isteklerimize dair yeni bir davranış modeli yaratması. Tam da kuklacılık bir iş. Pek natürel ki bizatihi gelişen bir şey değil bu; hayatımızı denetim eden, bizi Gepetto’nun kuklasına dönüştüren güç, neredeyse bize dair her türlü bilgiye sahip durumda. Korkulması gereken bir şey bu!
“İnsanların ne yaptığını belirleyen kurallar varsa, bunları bilmek gücün ta kendisidir.”(2)
Peki, kimden korkacağız? Kim bu gücü elinde tutan beşerler? Ya da şöyle de sorulabilir; iplerimiz kimin elinde? Telefonunuz sabahları sizi uyandırıp sırf bununla yetiniyorsa bu yazının konusu siz değilsiniz ve korkmanıza gerek yok. Bu yazıyı bir kenara bırakıp öbür bir işle meşgul olabilirsiniz. Ancak telefonunuz sizi uykudan uyandırıp öteki bir uykunun pençesine sürüklüyorsa, ‘Çalınan Dikkat’ tam da size nazaran. Güne tıpkı alışkanlıkla başlayıp telefon ya da tabletinizden sıradan haberleri, gelen bildirileri, paylaşılan görüntüleri, toplumsal medya paylaşımlarını, maillerinizi denetim ederek başlıyorsanız, bunu yaparken ilginizi çeken öbür şeylere yönelip vakit öldürüyorsanız “kolektif dikkat” sorunu yaşayan bir güruhun kesimi olabilirsiniz. Enformatik dünyanın baş döndüren bildiri istekleri, ikaz sesleriyle bir işiniz yoksa ne bu yazı, ne de kitap ilginizi çekmeyebilir. Bilgisayar ekranı başında maillerinizi açıp denetim ettikten sonra gereğinden fazla vakit geçirmiyorsanız korkmanız için bir neden yok. Hari’ye nazaran bu insanların sayısı az. Haksız değil, neredeyse yediden yetmişe herkesin hayatında ya akıllı bir telefon, ya tablet ya da bilgisayar var, üstelik Hari’nin bahsettiği bir enformasyon sağanağına maruz kalıyor. Bunun nasıl bir dikkat dağınıklığı yarattığı, insanı öteki türlü bir toplumsal ağın içine çekip gerçekle bağını nasıl kopardığı üzerine uzun uzun duruyor. Hari’nin kitabını okuyana kadar bu kelamlar abartılı bir yorum üzere gelebilir, sizi temin ederim tek bir satırında bile abartı yok. Amerika’da –New York merkezli BASEX isimli bir danışmanlık şirketi dikkat dağınıklığına dair bir araştırma yapıp gereksiz e-posta, toplumsal medya kullanımının günlük çalışmaya tesirini inceleyen bir rapor yayınlıyor. Sonuç inanılmaz: Günlük yüzde 28’lik bir iş kaybı ve yılda 650 milyar doları bulan ekonomik bir kayıp.
Çalınan Dikkat – Neden Odaklanamıyoruz?, Johann Hari, Mütercim: Barış Engin Aksoy, 320 syf., Metis Yayınları, 2022. “Çünkü ekonomik sistemimiz insanları uykudan mahrum bırakmaya bağımlı hale gelmiş durumda. Bunun dikkat maharetinde yarattığı arızalar ikincil bir ziyan yalnızca. Ticaretin bedeli. Bu noktanın ne kadar değerli olduğunu bu kitabı yazmayı bitirdikten sonra anladım fakat.”(3)
Bizde insanın hayatı değil de ilişkin olduğu şey kıymetli olduğu için, vakti da birey üzerinden değil aidiyeti üzerinden ölçüyoruz. Münasebetiyle bireyin vaktini parayla ölçmek bizde şimdi yerleşen bir niyet değil, yani Amerikalılar kadar gereğince kapitalistleşemedik. Elbet en pahalı şeyin vakit olduğunu bilseydik, dikkat becerimize yönelen her şeye karşı bir savunmamız olurdu tahminen de. “Dikkat dağınıklığı benim için kıymetli, zira hayatta vakitten öteki bir şeyimiz yok. …Ama beşerler bir formda burada saatler kaybediyor.”(4) Hari vaktin elimizden nasıl alındığını bir hikâyeci edasıyla, gündelik hayattan örneklerle uzun uzun anlatıyor kitapta.
Wachowski Biraderler’in senaryosunu yazıp yönettiği 1999 imali “Matrix” sinemasını bilmeyen yoktur. Birinci sinemada akıllardan gitmeyen bir sahne vardır. Morpheus, Neo’ya kırmızı ve mavi haplardan birisini seçmesini istediğinde, ortalarında şöyle bir diyalog geçer:
“…Bir köle olduğun gerçeği Neo. Sen de herkes üzere bir köle olarak doğdun. Dokunamadığın tadamadığın ya da koklayamadığın bir hapishanedesin, beyninin içi bir hapishane. Ne yazık ki matrixin ne olduğu kimseye anlatılamaz, bunu kendin görmek zorundasın. Bu senin son talihin, bundan sonra, bir geri dönüş olmayacak. Mavi hapı alırsan bu kıssa sona erer, yatağında uyanırsın ve istediğin her neyse ona inanırsın, kırmızı hapı alırsan mükemmeller diyarında kalırsın. Ben de sana tavşan deliğinin gittiği yerleri gösteririm. Unutma! Sana vadettiğim tek şey gerçek, fazlası değil…”(5)
‘Çalınan Dikkat’, “Matrix”te yaratılan hapishanenin bir benzerinden bahsediyor güya. Neredeyse her anımız, dijital dünya ile münasebetimizin tamamı neredeyse bu ikilemle geçiyor. Ancak dürtülerimizi, isteklerimizi, neyi arzuladığımızı bilen bu kuklacılar, bize ilişkin ferdî bir bilgi tabanı yarattıkları için, aklımızı çelmek için hayli avantajlı durumda olduklarını bilmek gerekiyor. Yani iplerimiz bize dair algoritmaları depolayan bu dijital şirketlerin elinde. Hasebiyle hayatımızı da onlar yönetiyor. Kim mi bu beşerler? Dünyanın en ileri teknolojilerinin yaratıldığı Silikon Vadisi’nde yaşayan, Google, Apple, Facebook, Instagram, Twitter ve gibisi yapay zekâ yaratıcısı zeki çocuklar alışılmış ki.
Yönetmek için evvel dikkatinizi dağıtmaları, sonra sizi yönetmeleri gerekiyor. Pekala, bunu nasıl yapıyorlar? Yanıtı Google’ın CEO’su veriyor: “Facebook’ta, Snapchat’te, Twitter’da her ileti gönderdiğinizde ya da durum güncellemesi yaptığınızda, Google’da yaptığınız her aramada söylediğiniz her şey taranıyor, tasnif ediliyor ve depolanıyor. Bu şirketler sizi gaye almak isteyen reklamcılara satmak üzere profilinizi çıkarıyorlar. Örneğin 2014’ten bu yana, Gmail kullandığınızda Google’ın otomatik sistemleri tüm özel yazışmalarınızı tarayıp size has bir ‘reklam profili’ oluşturuyor. Mesela annenize e-posta gönderip bebek bezi almanız gerektiğini söylediğinizde Gmail bir bebeğiniz olduğunu anlıyor ve size bebek eserlerine ait reklamlar göndermeye başlıyor.”(6)
Dijital dünyanın birinci gayesi vaktinizi denetim etmek. Ne vakit uyuyacağınıza, ne vakit uyanacağınıza onlar karar veriyor mesela. Hari bu süreci şöyle anlatıyor: “Tükenmenin eşiğine gelmiştim. Otuz dokuz yaşındaydım ve hiç tatil yapmamıştım. Daha üretken bir müellif olacağım diye, uyanık olduğum her saati enformasyon sağanağı altında geçiriyordum; ciğerleri ezme haline gelsin diye sanayi çiftliklerinde zorla şişmanlatılan kazlar üzere yaşadığımı düşünmeye başladım.”(7)
Kitap, bir kaygı imparatorluğunda yaşadığımız duygusu yaratabilir. Tersine hedefi dikkat dağınıklığına neden olan sorunu ortaya koymak, kolektif aklı zehirleyen enformasyon bombardımanına karşı bir tahlil bulmaktır. Hari bunun için sorunun kalbinde yer alan pek çok isimle konuşup bir tahlil bulmaya çalışıyor. Konuştuğu bireyler birebir vakitte var olan sorunun de yaratıcıları. Tuhaf bir durum. Kim bunlar? Google’ın, Apple’ın, Facebook’un, Twitter’ın, Instagram’ın, TikTok’un yazılım uzmanları, yani yaratıcıları. Teknoloji devleri dikkatimizi yönetecek kadar yakınlar bize, ne istediğimizi, neyi arzuladığımızı, neyi tüketmemiz gerektiğini biliyorlar. Hari’ye nazaran bundan hem teknoloji devleri hem de buna müsaade veren beşerler sorumlu.
Nasıl ki enformatik taarruz kolektif dikkatimizi dağıtıp uyku saatlerimizi azalttıysa, zaaflarımızı manipüle edip bizi birebir dileklerin kölesi yaptıysa, gerilim nedeniyle birebir dertli dünyanın kesimi kıldıysa, gücümüzü günden güne tüketip dikkatimizi paramparça ettiyse tamir etmesi de tıpkı ölçüde mümkün. Hari bu noktada pek çok tahlil teklifinde bulunuyor, dikkat alımlı olanıysa şu: Tahlil ferdi değil kolektif, kişinin kendini değiştirmesiyle değil toptan bir değişimle mümkün.
Korkarım buna karar vermezsek, Pinokyo’nun insan olmayı isteyen dualarından öteye geçmeyecek hayatımız. Zira bu halimizle bir tahta kukladan farkımız yok. Kendinize bir güzellik yapın; bir müddetliğine de olsa telefonlarınızı, tabletlerinizi, bilgisayarınızı kapatıp bu kitabın anlattıklarına kulak verin, pişman olmayacaksınız.
Dipnotlar:
1- Johann Hari, Çalınan Dikkat, Çev. Barış Engin Aksoy, S. 23, Metis Yayınları, 1 Baskı, İstanbul.
2- Johann Hari, Çalınan Dikkat, Çev. Barış Engin Aksoy, S. 113, Metis Yayınları, 1 Baskı, İstanbul.
3- a.g.e. S. 82
4- Johann Hari, Çalınan Dikkat, Çev. Barış Engin Aksoy, S. 118, Metis Yayınları, 1 Baskı, İstanbul.
5- https://www.netflix.com/tr/title/20557937
6- a.g.e. S. 128
7- Johann Hari, Çalınan Dikkat, Çev. Barış Engin Aksoy, Metis Yayınları, S. 31, 1. Baskı, İstanbul.